Jedną z podstawowych zasad obowiązujących w kodeksie pracy jest ochrona zatrudnienia kobiety w ciąży. Jakie są zatem konkretne prawa pracownicze kobiet w ciąży oraz matek powracających do pracy z urlopu macierzyńskiego, a jakie uprawnienia przysługują pracodawcy.
Kwestie te zostaną przybliżone w poniższym artykule.
Ochrona pracujących kobiet w ciąży
Ustawodawca wprost wskazuje, że pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony kobiety w okresie ciąży oraz w okresie urlopu macierzyńskiego. Od tej zasady są oczywiście, jak to w polskim prawie, wyjątki. Istnieje kilka możliwości rozwiązania z taką osobą stosunku pracy:
1) zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z winy kobiety i reprezentująca Ją zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie takiej umowy. Należy zwrócić uwagę, iż pracodawca może rozwiązać umowę o pracę z kobietą w ciąży bez wypowiedzenia z jej winy w przypadkach:
a) ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych (np. nietrzeźwość w pracy, niewykonanie polecenia służbowego, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia czy kradzież w miejscu pracy),
b) popełnienia w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa (które jest oczywiste lub jest już stwierdzone prawomocnym wyrokiem) uniemożliwiające dalsze zatrudnienie na danym stanowisku,
c) zawiniona utrata koniecznych uprawnień do wykonywania pracy na danym stanowisku (np. kierowca w firmie transportowej stracił prawo jazdy w skutek jazdy pod wpływem alkoholu),
2) jeżeli jest zatrudniona na okres próbny nieprzekraczający miesiąca. Wówczas taka umowa może zostać rozwiązana z zachowaniem ustawowego okresu wypowiedzenia,
3) w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy – pracodawca może wtedy skrócić okres wypowiedzenia, jednocześnie wypłacając pracownicy odszkodowanie. Pamiętać należy, że w przypadku utraty pracy na skutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy przysługiwać będzie Jej prawo do zasiłku macierzyńskiego z ZUS.
Czy istnieje możliwość przedłużenia umowy?
Oczywiście, że tak! W momencie, gdy kobieta w ciąży zatrudniona jest na podstawie umowy o pracę zawartej na czas określony lub na czas wykonywania określonej pracy albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc (która ulegałaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca) – umowa automatycznie ulega przedłużeniu do dnia porodu.
Jak należy liczyć taki miesiąc? W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w swoim Wyroku z dnia 5 grudnia 2002 r. (sygn. akt I PK 33/02) wskazując, że miesiąc księżycowy to bowiem zawsze 28 dni, 3 miesiące księżycowe to więc – niezależnie od daty początkowej – 84 dni.
Takiego przedłużenia nie stosuje się natomiast w umowie o pracę na czas określony zawartej w celu zastąpienia pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy. Warto pamiętać, że w takim przypadku nie przysługuje kobiecie urlop macierzyński, ale zasiłek macierzyński wypłacany jest przez ZUS przez cały okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego.
WAŻNE
W momencie przekroczenia limitu tj. 33 miesięcy lub zawarcia czwartej umowy na czas określony – powoduje to przekształcenie w umowę na czas nieokreślony. Nie dotyczy to jednak umów terminowych przedłużonych do dnia porodu.
Umowy cywilnoprawne bez ochrony
Należy również odnieść się do kobiet w ciąży pracujących na podstawie umów cywilnoprawnych takich jak umowa zlecenie czy umowa o dzieło. Takie umowy nie mają zagwarantowanej trwałości zatrudnienia. Jednak kobiety w ciąży zatrudnione na podstawie umowy zlecenia nie zostają na lodzie. Przysługuje im zasiłek macierzyński. Jest on wypłacany w momencie, gdy od wynagrodzenia odprowadzana była dobrowolna składka chorobowa. Zasiłek macierzyński będzie się należał wówczas od pierwszego dnia zlecenia. Należy pamiętać również o tym, iż taki zasiłek otrzymają tylko te kobiety, które w dniu porodu nadal miały obowiązującą umowę zlecenie. Jeśli taka umowa wygasła albo została rozwiązana przed dniem porodu, zasiłek macierzyński nie będzie Jej przysługiwał.
Gdy kobieta w ciąży rezygnuje z pracy…
Co w przypadku gdy kobieta sama odeszła z pracy zanim dowiedziała się o ciąży? Przepisy nic nie mówią na temat zakazu rozwiązania umowy o pracę kobiety w ciąży na podstawie porozumienia stron lub złożonego przez Nią wypowiedzenia.
WAŻNE
W momencie zawierania przez kobietę porozumienia albo składania wypowiedzenia nie wiedziała o ciąży, to istnieje możliwość uchylenia takiego oświadczenia woli, ponieważ zostało złożone pod wpływem błędu (takie oświadczenie składa się pracodawcy w ciągu 7 dni od dowiedzenia się o tym, że jest się w ciąży). Co istotne, oczywiście nie będzie możliwości uchylenia się od skutków takiego oświadczenia woli w przypadku dowiedzenia się o ciąży przed podpisaniem porozumienia lub złożeniem wypowiedzenia, a w szczególności, gdy po tych wydarzeniach zaszła w ciążę.
Powrót do pracy po urlopie macierzyńskim
W momencie powrotu do pracy po urlopie macierzyńskim powinno być przygotowane dotychczasowe stanowisko. Jeżeli nie jest to możliwe, to pracodawca ma obowiązek zatrudnić kobietę przy innych zadaniach, które muszą być równorzędne i powinny odpowiadać Jej kwalifikacjom zawodowym. Zmiana takiego stanowiska nie może oznaczać obniżenia dotychczasowego wynagrodzenia. Wartym podkreślenia jest fakt, iż po powrocie z urlopu macierzyńskiego pracodawca musi przyjąć tę kobietę z powrotem, ale po chwili może złożyć wypowiedzenie na zasadach ogólnych (oczywiście z zachowaniem odpowiedniego okresu).
Gdy pracodawca zwalnia w okresie ciąży lub w trakcie urlopu...
Co w sytuacji gdy pracodawca nie robi sobie nic z przepisów prawnych i zwolni kobietę w ciąży albo w trakcie urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego czy wychowawczego? Oczywiście, że poniesie konsekwencje prawne takiego postępowania. Przysługiwać będzie odwołanie do sądu pracy w terminie 21 dni od otrzymania wypowiedzenia albo oświadczenia o rozwiązaniu stosunku pracy bez wypowiedzenia. Sprawę tę należy wnieść do sądu rejonowego, który będzie właściwy ze względu na siedzibę pracodawcy albo miejsce wykonywania pracy.
W przypadku umowy zawartej na czas nieokreślony albo określony (jeśli stosunek pracy rozwiązano za wypowiedzeniem) można domagać się według własnego wyboru: przywrócenia do pracy albo odszkodowania.
Natomiast możesz domagać się wyłącznie odszkodowania jeżeli:
- a) rozwiązano umowę o pracę zawartą na okres próbny,
- b) rozwiązano umowę o pracę zawartą na czas określony bez wypowiedzenia (jeżeli upłynął już termin, do którego umowa miała trwać) lub przywrócenie do pracy byłoby niewskazane ze względu na krótki okres (jaki pozostał do upływu tego terminu).
W jakiej wysokości będzie przysługiwało odszkodowanie?
- wynagrodzenie za okres od 2 tygodni do 3 miesięcy, nie mniej jednak niż za okres wypowiedzenia (dotyczy umów zawartych na czas nieokreślony i zwolnieniu za wypowiedzeniem),
- wynagrodzenie za czas, do którego umowa miała trwać, nie więcej jednak niż za 3 miesiące (dotyczy umów zawartych na czas określony i zwolnieniu za wypowiedzeniem),
- wynagrodzenie za okres wypowiedzenia przy zwolnieniu bez wypowiedzenia (tzw. „dyscyplinarka”.
Jeżeli wybrane zostanie roszczenie dotyczące przywrócenia do pracy i kobieta do niej powróci, to przysługiwać Jej będzie wynagrodzenie za cały okres pozostawania bez pracy. Pamiętać należy, że trzeba zgłosić się do zakładu pracy w ciągu 7 dni od wydania wyroku.
Możliwość rozwiązania umowy o pracę z kobietą w ciąży na pewno chroni pracodawcę przed sytuacjami, w których pracownica mogłaby próbować wykorzystać swój stan, będąc przekonana, że może zrobić właściwie wszystko – a szef jej nie zwolni. Co do zasady należy pamiętać, że pracodawca jest obowiązany do szczególnego traktowania ciężarnych kobiet, a prawo pracy zapewnia kobietom w ciąży wyjątkową ochronę.