Spadek po zmarłym z reguły trafia do jego najbliższej rodziny. W testamencie można jednak wskazać, że spadkobiercą będzie ktoś inny (np. pominąć kogoś, wskazać osobę spoza rodziny) czy też zmienić przypadający udział (zmniejszyć lub zwiększyć przypadającą spadkobiercy część). Najbliższa rodzina, ta która dziedziczyłaby zgodnie z ustawą, ma wtedy prawo do tzw. zachowku. Zachowek jest instytucją, która zawsze budzi spore wątpliwości.
Co to jest zachowek?
Czasem zdarza się tak, że najbliższa rodzina, która byłaby uprawniona do dziedziczenia ustawowego, zostaje pominięta w testamencie. W takiej właśnie sytuacji pominięci najbliżsi mogą skorzystać z prawa do zachowku. Przepisy te mają charakter ochronny i mają zabezpieczyć najbliższych krewnych, w sytuacji gdy nie zatroszczył się o to sam spadkodawca.
Zachowek jest więc częścią majątku spadkodawcy, o którą wystąpić mogą uprawnieni najbliżsi w sytuacji, gdy nie zostali uwzględnieni jako spadkobiercy w treści testamentu.
Dwa tryby dziedziczenia
Przede wszystkim powinieneś wiedzieć, że polskie prawo spadkowe przewiduje dwa podstawowe tryby dziedziczenia: ustawowy oraz testamentowy.
W trybie ustawowym grono osób uprawnionych do otrzymania spadku jest odgórnie ustalone i wynika bezpośrednio z przepisów kodeksu cywilnego. W tym trybie zachowek, co do zasady, nie przysługuje. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy spadkobierca przekazał za życia znaczną część swojego majątku darowizną osobom spoza grona najbliższych.
W trybie testamentowym, to spadkodawca jeszcze za życia decyduje w treści testamentu, kto ma przejąć jego majątek po śmierci (nie ma tutaj znaczenia forma testamentu – może być np. sporządzony własnoręcznie, przygotowany z pomocą notariusza lub sporządzony w innej formie dopuszczonej przez prawo). Jest to tak zwany tryb testamentowy który sprawia, że dziedziczenie ustawowe nie ma zastosowania.
Kto może otrzymać zachowek?
Osobami, które są blisko spokrewnione ze spadkodawcą są jego zstępni tj. dzieci (wnuki, prawnuki), małżonek oraz rodzice. Te osoby najczęściej nabywają majątek spadkowy i zgodnie z przepisami prawa są uprawnieni do zachowku. Inne osoby np. rodzeństwo mimo, że w pewnych sytuacjach należy do kręgu spadkobierców nie jest uprawnione do otrzymania zachowku. Należy pamiętać, że zachowek przysługuje ww. osobom tylko jeśli w konkretnej sytuacji byliby powołani do dziedziczenia z ustawy. W sytuacji np. kiedy spadkodawca pozostawił dziecko i rodziców, uprawnionym do otrzymania zachowku będzie wyłącznie dziecko, mimo, iż rodzice również znajdują się w kręgu spadkobierców, którzy mogą domagać się zapłaty zachowku. Wynika to z tego, że w powyższej konfiguracji nie zostaliby powołani do dziedziczenia.
Spośród osób uprawnionych do zachowku wyłączone są również osoby, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia. Podobnie do zachowku nie będą miały prawa osoby, które zrzekły się dziedziczenia podpisując ze spadkodawcą odpowiednią umowę w formie aktu notarialnego, a także ci spadkobiercy, którzy odrzucili spadek. Małżonek, który w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w separacji, również nie ma prawa ubiegać się o zachowek. Zachowku nie otrzyma również osoba, która za życia spadkodawcy otrzymała od niego darowizny w wysokości równej bądź wyższej niż należny zachowek.
Ile wynosi zachowek?
Zasadą jest, że zachowek wynosi połowę tego, co uprawnionemu przypadłoby przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni przysługują mu 2/3 wartości udziału spadkowego.
Przykład:
Matka w testamencie zapisała majątek swojej córce. W skład tego majątku wchodzi wyłącznie dom, bo środki finansowe zostały spożytkowane na leczenie matki i pogrzeb. Kobieta miała jeszcze syna, który w testamencie nic nie otrzymał, bo relacje z nim były raczej chłodne. Syn nie został wydziedziczony. Matka była wdową, nie miała żadnych innych dzieci. Dom jest wart 800.000 zł. Gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego, syn stałby się właścicielem połowy domu o wartości 400.000 złotych. Tak się jednak nie stało i synowi przysługuje roszczenie pieniężne o zapłatę 200.000 złotych od swojej siostry.
Jak wyegzekwować zachowek?
Roszczenie o zapłatę zachowku może być dochodzone w sądowym postępowaniu cywilnym w drodze procesu. Jeżeli osoba obowiązana do zapłaty zachowku, nie chce zapłacić należnej sumy dobrowolnie, wówczas należy skierować do sądu pozew o zapłatę kwoty stanowiącej wartość należnego zachowku. Przedawnienie roszczenia następuje w terminie 5 lat od chwili śmierci spadkodawcy, bądź jeśli został spisany testament od momentu ogłoszenia testamentu.